Skalę niedożywienia u osób starszych pokazują badania fińskich
naukowców. Nie należy sądzić, że znacząco inaczej jest wśród innych
narodowości.
- Starość nie jest chorobą, jest fizjologią, która dotyczy każdego –
podkreśla dr Dariusz Bednarczyk z Międzyleskiego Szpitala
Specjalistycznego, specjalista za zakresu neurologii i medycyny
paliatywnej. – Z biegiem lat wiele procesów fizjologicznych spowalnia.
Po 70. roku życia zmniejsza się o 20 procent masa mózgu w porównaniu do
osób w trzeciej i czwartej dekadzie życia.
Dr Bednarczyk podkreśla, że jeśli u seniora występuje otępienie czy
nawet łagodne zaburzenia pamięci, może on tracić poczucie czasu i nie
być świadomy tego, czy się dobrze odżywia. Z tego powodu taka osoba nie
jest w stanie jeść systematycznie, dochodzi u niej czasem do
niedożywienia, zaniku mięśni i wyniszczenia organizmu. Dlatego bliscy
osoby starszej powinni szczególnie zwrócić uwagę na prawidłową dietę
seniora– podkreśla dr Bednarczyk.
Warto wiedzieć
Niedożywienie może dotyczyć również osób z nadwagą czy otyłością, gdy
te spożywają posiłki o dużej kaloryczności, ale ubogie w składniki
odżywcze, np. żywność wysoko przetworzoną. Objawy niedożywienia to
m.in. osłabienie i wrażliwość na zimno związana z obkurczaniem się
naczyń krwionośnych.
Niedożywienie można - upraszczając - porównać do głodzenia. Przekłada
się na pracę całego organizmu: pogarsza się praca: mózgu,trzustki,
wątroby, serca czy nerek, osłabia się odporność, co prowadzi do
częstszego występowania infekcji.
Gorzej pracuje układ pokarmowy
U seniorów gorzej funkcjonuje układ pokarmowy. To jedna z przyczyn
ich złego stanu odżywienia. Zmniejsza się wydzielanie śliny, słabiej
odczuwają głód. W jelicie cienkim jest mniej kosmków jelitowych
(wypustek śluzówki jelit odpowiedzialnych za przyswajanie substancji
odżywczych z pożywienia), co prowadzi do zaburzeń wchłaniania i
niedoborów składników odżywczych w organizmie. Zanika także błona
śluzowa i zmniejsza się masa mięśniówki, co przyczynia się m.in. do
spowolnienia motoryki jelit i występowania problemów z zaparciami.
- Najczęstszym powodem zaparć jest przyjmowanie zbyt małej ilości
płynów, dieta uboga w błonnik oraz brak ruchu, który powoduje, że
pogarsza się perystaltyka jelit – mówi dr Bednarczyk. – Na błonnik
trzeba jednak uważać, bo jeśli jest przyjmowany bez dostarczania
wystarczającej ilości płynów może dojść do odwrotnego efektu, czyli
zaparć.
Osobom starszym coraz mniej rzeczy smakuje. Często
można usłyszeć, iż według nich pokarm jest mdły. Zaburzenia smaku
powoduje spadek wrażliwości kubków smakowych. Mniejsza przyjemność z
jedzenia wiąże się też z pogorszenia możliwości dokładniejszego żucia z
powodu braków w uzębieniu.
Mniej wydzielanych jest enzymów trawiennych. Dlatego
ważny jest sposób przygotowania potraw. Lepiej wybierać dania
lekkostrawne, przygotowane poprzez gotowane w wodzie i na parze, a także
duszone bez tłuszczu w folii lub pergaminie.
Pogarsza się metabolizm. To dlatego osoby w
podeszłym wieku powinny mniej jeść produktów bogatych w nasycone kwasy
tłuszczowe, tj. produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak: mięso
wieprzowe i wołowe, wędliny czy też produkty mleczne o wysokiej
zawartości tłuszczu. Muszą także ograniczyć tłuszcze piekarnicze,
słodycze i ciasta.
– Po 50 roku życia zapotrzebowanie na energię jest o 30 proc.
mniejsze od tego, które ma 30-latek – podkreśla dr Bednarczyk. – Jeśli
węglowodanów i tłuszczów będzie za dużo w diecie, dojdzie do nadwagi lub
otyłości.
Trzeba pamiętać, by w diecie uwzględniać tłuszcze roślinne w postaci
olejów (dodawane na ciepło: rzepakowy i oliwa z oliwek rafinowana oraz
dodawane na zimno: olej rzepakowy i oliwa z oliwek z pierwszego
tłoczenia, olej lniany).
Warto jeść orzechy (laskowe, włoskie, migdały, nerkowce) i nasiona
(słonecznik, dynia), ale zawsze w niewielkich porcjach (1 porcja = mała
garść).
Gorzej działa trzustka
U osób starszych dochodzi do upośledzenia zdolności wydzielniczych trzustki. To prowadzi do problemów trawiennych objawiających się biegunką.
Zaburzenie wydzielania insuliny przez trzustkę mogą spowodować
cukrzycę typu 2, polegającą na zmniejszonym wychwycie glukozy w
komórkach mięśni, tkanki tłuszczowej i wątroby. Cukrzyca typu 2 stanowi
95 proc. wszystkich przypadków cukrzycy wśród osób starszych.
Szczególnie grozi osobom z otyłością brzuszną, czyli gromadzeniem tkanki
tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej.
By ulżyć trzustce, trzeba ograniczyć węglowodany proste zawarte w
słodyczach i cukrze na rzecz węglowodanów złożonych, zawierających
warzywa, produkty zbożowe pełnoziarniste.
Trzeba pamiętać, by w diecie uwzględniać tłuszcze roślinne w postaci
olejów (dodawane na ciepło: rzepakowy i oliwa z oliwek rafinowana oraz
dodawane na zimno: olej rzepakowy i oliwa z oliwek z pierwszego
tłoczenia, olej lniany).
Warto jeść orzechy (laskowe, włoskie, migdały, nerkowce) i nasiona
(słonecznik, dynia), ale zawsze w niewielkich porcjach (1 porcja = mała
garść).
Potrzebne kwasy z rodziny omega
U wielu seniorów występują niedobory kwasów tłuszczowych wielonienasyconych z rodziny omega-6 lub omega-3.
By je uzupełnić, trzeba jeść tłuste ryby morskie, takie jak makrela,
łosoś czy śledź. Zaleca się spożywanie ryb 2–3 razy w tygodniu (w tym
jeden raz w tygodniu porcja tłustej ryby morskiej). W miarę możliwości
należy zamieniać mięsa czerwone (wieprzowina lub wołowina) na ryby lub
dobrej jakości drób. Zmniejsza to ryzyko zachorowania na choroby układu
krążenia oraz schorzenia prowadzące do otępienia.
Dieta, w której jest za dużo tłuszczy ogranicza wchłanianie wapnia, a
jednocześnie nadmiar białka w pożywieniu zwiększa wydalanie wapnia z
moczem.
Zmniejsza się zdolność syntezy białek
Przyczyną niedoborów białkowych u osób po 65. roku życia, poza ich
złym wchłanianiem w przewodzie pokarmowym i nadmiernym wykorzystaniem
przez organizm, są również choroby np.: przewlekła niewydolność nerek,
czy marskość wątroby oraz związane z tymi chorobami ograniczenia
dietetyczne.
Dlaczego potrzebne jest białko:
- Pomaga budować silne mięśnie nóg, co przyczynia się do zwiększenia siły i tym samym zmniejsza ryzyko upadku.
- Wchodzi w skład mięśni szkieletowych, czerwonych i białych krwinek,
płytek krwi, hormonów, enzymów, a także błon komórkowych oraz stanowi
paliwo energetyczne dla podstawowych procesów przemiany materii.
- Bez odpowiedniej ilości białka nasz system odpornościowy słabiej chroni nas przed chorobami i zakażeniami.
- Niedobór białka pogarsza pamięć, funkcje poznawcze, procesy myślowe.
- Niska zawartość białka zaburza pracę jelit, upośledza wchłanianie
substancji pokarmowych oraz może prowadzić do alergii, nawet w starszym
wieku
Białko pochodzenia zwierzęcego jest pełnowartościowe i lepiej
przyswajalne niż białko roślinne. W skład białka zwierzęcego wchodzą
aminokwasy, których nasz organizm nie może wytworzyć, dlatego najlepiej
dostarczyć je w diecie. Dobrym źródłem białka są: chude mięso, ryby,
jaja, mleko i produkty mleczne, nasiona roślin strączkowych, orzechy,
pełnoziarniste pieczywo, ryż brązowy.
Białko roślinne wywiera korzystne działania metaboliczne. Białko
znajdujące się w soczewicy, cieciorce czy grochu obniża poziom
cholesterolu całkowitego i poziom cukru. Białko jaja kurzego uważane
jest z kolei za najlepsze źródło niezbędnych aminokwasów.
Zaleca się 3 posiłki w ciągu dnia zawierające pełnowartościowe białko. Najlepiej jeść je w pierwszej połowie dnia, tak by składnik ten mógł zostać wykorzystany do regeneracji komórek i tkanek.
UWAGA! Zbyt duże ilości białka to obciążenie pracy wątroby i nerek.
Zanika ośrodek pragnienia
To dlatego osoby starsze zapominają o tym, że powinny pić. Natomiast stały niedobór płynów, może prowadzić do niebezpiecznego odwodnienia.
Niedobór wody obniża sprawność umysłową, ogranicza wchłanianie witamin
rozpuszczalnych w wodzie, np. witamin z grupy B czy witaminy C, które
odpowiadają za naszą odporność, regulują gospodarkę lipidową oraz
chronią przed artretyzmem.
Wczesne oznaki odwodnienia to: zmęczenie, zawroty głowy, pragnienie,
ciemny kolor moczu, bóle głowy, suchość w ustach/nosie, suchość skóry
oraz skurcze mięśni.
Warto pić wodę źródlaną oraz mineralną niegazowaną lub lekko
gazowaną. To naturalne uzupełnienie strat płynów w organizmie. W ten
sposób dostarcza się też składniki mineralne takie jak: wapń, magnez,
potas.
Jeśli zielona herbata, to lekki napar - działa przeciwzapalnie.
Reguluje też przemianę materii, dzięki temu łatwiej utrzymać prawidłową
masę ciała. Jest źródłem naturalnych utleniaczy, które chronią organizm
przed substancjami szkodliwymi.
Seniorzy mogą pić herbaty owocowe, ale powinni wybierać te
niesłodzone i bez sztucznych aromatów. Trawienie poprawia napar z mięty i
rumianku.
Warto pić soki owocowe, ale tylko naturalne, bez dodatku cukru.
Oprócz wody dostarczają także składniki odżywcze, które naturalnie
występują w owocach takie jak: błonnik pokarmowy, witaminę C, witaminy z
grupy B, potas i magnez. Warto sięgać także po soki warzywne, które są
bogatym źródło witamin i składników mineralnych np.: betakarotenu oraz
potasu. Zawierają także błonnik, który usprawnia pracę przewodu
pokarmowego.
Wody gazowane nie są wskazane. Nasycone są dwutlenkiem węgla, który może podrażniać błonę śluzową żołądka, a to nasila wzdęcia i zgagę.
Ograniczyć trzeba mocną kawę i mocną herbatę. Mocny
napar może działać moczopędnie i powodować dodatkowe wydalanie wody z
organizmu. Mocna kawa może także zwiększać wydalanie wapnia z organizmu,
redukować ilość magnezu oraz wiązać żelazo, zmniejszając jego
wchłanianie z przewodu pokarmowego. Może być także przyczyną pojawienia
się dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego lub
sercowo-naczyniowego.
Nie powinno się pić wód smakowych z dodatkiem syropów lub cukru.
Lepiej nie kupować napojów owocowych i nektarów, bo zawierają od 5 do 20
proc. dodatku soku owocowego i często są produkowane z dodatkiem cukru,
co może przyczynić się do zwiększenia masy ciała.
Pić najlepiej w małych porcjach w ciągu całego dnia. Wypić trzeba
min. 7-8 szklanek płynów dziennie. Leki należy popijać wyłącznie wodą!
Zanika masa kostna
Szczególnie na zanik tkanki kostnej są narażone kobiety po menopauzie
z powodu niedoboru estrogenów. W tej grupie wiekowej może rocznie
dochodzić do utraty aż 4-5 proc. masy kostnej. W tym okresie najczęściej
występują złamania nadgarstka lub przedramienia. W osób starszych masa
kostna zanika o ok. 1 proc. rocznie i wtedy dochodzi do poważniejszych
urazów.
Niedobory wapnia mogą spowodować osteoporozę. To
choroba, w której kości przypominają gąbkę wskutek ubytku masy kostnej i
zmian w jej architekturze. Efektem takich zmian są złamania wskutek
nawet błahych upadków czy potknięć.
- Osteoporoza dla starszych osób jest śmiertelnie niebezpieczna –
mówi dr Dariusz Bednarczyk. – Seniorzy mają częściej zawroty głowy,
które kończą się upadkiem i złamaniami. Śmiertelność z powodu złamania
szyjki kości udowej u starszych osób wynosi 10 procent w ciągu
pierwszych kilku miesiącach po wypadku, a jedna trzecia umiera w ciągu
pierwszego roku.
Wapń, który znajduje się w warzywach, jest gorzej przyswajany niż ten
pochodzący z mleka i jego przetworów. Dlatego warto, codziennie powinno
się wypijać 2 szklanki mleka lub wymiennie jogurt, kefir, ewentualnie
ser żółty (w małych ilościach, bo ma dużo kalorii). Starsze osoby nie
zawsze dobrze tolerują mleko, które może powodować u nich biegunki i
wzdęcia. W takcie sytuacji należy spróbować wyeliminować produkty
mleczne.
Na polepszenie wchłaniania wapnia wpływa regularna aktywność
fizyczna, która stymuluje osteoblasty, czyli komórki tworzące kości do
ich budowy. Dlatego warto na gimnastykę i spacery poświęcić minimum pół
godzinny dziennie.
W profilaktyce osteoporozy ważna jest także witamina K, która jest
rozpuszczalna w tłuszczach. Jej forma K2, produkowana jest przez
bakterie symbiotyczne w przewodzie pokarmowym człowieka. Dostarczamy ją
m.in.: przez spożywanie fermentowanych produktów mlecznych, tj. kefirów,
jogurtów naturalnych oraz kiszonki.
Wraz z wiekiem zmniejsza się także zdolność wchłaniania w przewodzie pokarmowym nie tylko białka, ale również wapnia.
To może wynikać z niedoboru witaminy D, która reguluje wchłanianie
wapnia w jelicie cienkim i wbudowuje go do kości. Dlatego podstawą
zapobiegania osteoporozie jest jednoczesna odpowiednia podaż białka, a
także wapnia i uzupełnianie witaminy D.
Według wytycznych dla osób po 65. roku życia, ze względu na obniżoną
syntezę skórną witaminy D, zaleca się jej uzupełnianie w formie
suplementów w dawce 800–1000 IU/dobę przez cały rok.
Niedobory żelaza = ryzyko anemii
Seniorzy narażeni są na niedobory żelaza. To składnik mineralny o
niskim stopniu wchłaniania w przewodzie pokarmowym. Jedną z przyczyn
niedoborów jest niewystarczające jego spożycie z powodu diety ubogiej w
mięso oraz warzywa zielone. W produktach pochodzenia roślinnego żelazo,
występuje w postaci trudno rozpuszczalnych soli szczawianów, które w
niewielkim stopniu wykorzystywane są przez organizm.
Na niedobory żelaza mogą wpływać także chroniczne infekcje oraz
przewlekła utajona utrata krwi (np. w wyniku krwawienia z przewodu
pokarmowego). Wśród innych czynników sprzyjających niedoborom żelaza
uwzględnia się też długotrwałe przyjmowanie leków zobojętniających kwas
solny w żołądku oraz występujące często u osób starszych przewlekłe
zanikowe zapalenie żołądka (np. w przebiegu infekcji Helicobacter
pylori).
Zapotrzebowanie na żelazo u kobiet się zmniejsza po ustaniu
menstruacji – mówi dr Dariusz Bednarczyk. – Według norm żywieniowych u
kobiet po 50. roku życia jest ono takie samo jak u mężczyzn.
Konsekwencje niedoboru żelaza to: niedokrwistość; zmęczenie i
osłabienie, osłabiony układ odpornościowy – częste infekcje; zaburzenia
czynności mózgu, czyli gorsze myślenie, koncentracja, kojarzenie,
problemy ze skupieniem uwagi.
Źródłem żelaza są produkty zwierzęce - mięso czerwone i jego
przetwory, wątroba, żółtko jaja, owoce morza – małże, ostrygi, mule;
produkty roślinne – nasiona roślin strączkowych, nasiona (dynia, sezam),
brokuły, szpinak, jarmuż, buraki.
Najlepiej wchłania się żelazo pochodzące z produktów pochodzenia zwierzęcego.
Witamina C zwiększa wchłanianie żelaza, dlatego dobrze jest jeść
produkty bogate w witaminę C (np. pomarańcze, jarmuż czy papryka) w
połączeniu z pokarmami bogatymi w żelazo.
Nie należy popijać posiłków herbatą i kawą, ponieważ zmniejszają przyswajanie żelaza z produktów spożywczych.
Nie należy samodzielnie suplementować żelaza. Zawsze to należy
skonsultować z lekarzem. Zbyt duża ilość żelaza może być bardzo
szkodliwa, może spowodować np. ciężkie zaparcia.
Niedobory witaminy C
Witamina C pobudza wytwarzanie kolagenu; zwiększa przyswajanie żelaza
z produktów roślinnych; poprawia odporność organizmu; opóźnia procesy
starzenia.
Przyczyny jej niedoboru to: przyjmowanie niektórych leków;
nadużywanie alkoholu; palenie tytoniu; spożywanie nadmiernie
przetworzonej żywności (duże straty witaminy C są w trakcie gotowania,
pieczenia, smażenia).
Konsekwencje niedoboru: osłabienie organizmu, podatność na zmęczenie i
infekcje; przewlekłe niedobry mogą powodować zmiany miażdżycowe i
nowotworowe.
Źródła witaminy C w żywności: świeże owoce (owoce dzikiej róży,
czarna porzeczka, truskawki, poziomki, kiwi, pomarańcze, cytryny);
świeże warzywa (natka pietruszki, papryka, koperek, szczypiorek,
brokuły, kapustne, ziemniaki).
Witamina C jest bardzo nietrwałą witaminą. Jest wrażliwa na wysoką
temperaturę. Ulega zniszczeniu w warzywach i owocach poddanych
konserwowaniu. Ziemniaki przechowywane w temperaturze pokojowej tracą
miesięcznie 15 proc. zawartości witaminy C, a pod wpływem obierania i
gotowania zniszczeniu ulega dalsze 30–50 proc. Dlatego, w miarę
możliwości, lepiej jeść warzywa i owoce w postaci surowej.
UWAGA! Megadawki witamy C mogą powodować: biegunki, sprzyjać tworzeniu się kamieni nerkowych.
Dla osób w starszym wieku szczególne znaczenie ma też odpowiednie
spożycie witamin przeciwutleniających, to jest witaminy A (głównie
beta-karotenu), witaminy C oraz E i witaminy B9, która występuje w
żywności pod postacią folianów.
Zaleca się codzienne spożywanie co najmniej 5 porcji warzyw i owoców, najlepiej w postaci surowej i świeżych.
- Dzięki warzywom, owocom i kiszonkom można uzupełnić wiele witamin i
mikroelementów – podkreśla dr Dariusz Bednarczyk. – Jednak nie każda
osoba starsza dobrze toleruje owoce lub kiszonki ze względu na
przyjmowane leki, dlatego warto w takiej sytuacji pomyśleć o
suplementacji. Dobór odpowiednich złożonych preparatów witaminowych dla
seniorów powinien zaplanować lekarz. Są one konieczne, gdy dieta jest
uboga.
Znaczenie ma czas spożycia od momentu zbioru, im dłużej przechowujemy
warzywa i owoce, tym bardziej zmniejsza się zawartość folianów.
Wymienione witaminy wraz z flawonoidami (naturalnymi barwnikami
żywności) oraz innymi związkami fenolowymi chronią organizm człowieka
przed szkodliwym działaniem wolnych rodników tlenowych. Spadek udziału
antyoksydantów może być wynikiem nie tylko ich niedoboru w diecie, lecz
również efektem zwiększonego zapotrzebowania na nie, na przykład w
przebiegu schorzeń na tle zapalnym, przyjmowania niektórych leków,
działania stresu czy palenia tytoniu.
Za mało witamin z grupy B
Przewlekłe schorzenia żołądka mogą nasilać występowanie niedoborów
witamin z grupy B (tj. B6, B9, czy B12). Niedobory witaminy B12 dotyczą
od 10 do 15 proc. proc. osób powyżej 60. roku życia. Gdy brakuje
witaminy B12, dochodzi do niedokrwistości; zaburzeń w układzie
krwiotwórczym, uszkodzenie układu nerwowego; podwyższony poziom
homocysteiny (sprzyja chorobom układu krążenia).
Niedokrwistości mogą towarzyszyć zmiany zwyrodnieniowe nerwów
obwodowych oraz w ośrodkowym układzie nerwowym, które przy znacznych
niedoborach u osób w podeszłym wieku objawiają się zaburzeniami czucia
powierzchownego i głębokiego, niezbornością ruchów, zaburzeniami
pamięci, przybierając cechy zespołu otępiennego. Duże ilości witaminy
B12 powstają dzięki bakteriom żyjącym w naszych jelitach.
Źródłem witamin z grupy B są: m.in.: nasiona roślin strączkowych
(soczewica, soja, ciecierzyca, soczewica, fasola) i warzywa zielone
(m.in. brokuły, jarmuż, szpinak), a także pełnoziarniste produkty
zbożowe.